Zamislite Srbiju u kojoj više nema deponija, a tamo gde je nekada bio otpad danas se prostiru zelene površine. Na svakom koraku – boje i zelenilo, smenjuju se cvetne leje, travnjaci i drvoredi…

Deluje kao maštarija, ali ovakav scenario ima realne šanse da postane stvarnost.

Sanacijom postojećih deponija i izgradnjom energana koje koriste otpad, deponije bi mogle da odu u istoriju. U Evropskoj uniji koncept pretvaranja otpada u energiju zasniva se na jednom ključnom cilju – potpunom zatvaranju deponija i maksimalnom korišćenju otpada kao resursa.

Srbija postepeno prati ovaj pravac razvoja, ali da bi se u potpunosti iskoristio energetski potencijal otpada, potrebno je dodatno unaprediti sistem upravljanja otpadom. To uključuje povećanje reciklaže, sanaciju i zatvaranje postojećih deponija, kao i prelazak na održive modele koji spajaju zaštitu životne sredine i energetsku efikasnost.

Sanacija i zatvaranje deponija – početni korak ka održivom sistemu

Proces sanacije deponija podrazumeva njihovo tehničko obezbeđivanje, prekrivanje slojevima zemlje i geomaterijala, kao i ugradnju sistema za prikupljanje deponijskog gasa i procednih voda. Nakon zatvaranja, sledi rekultivacija, čime se ove površine uklapaju u prirodno okruženje.

Prosečan životni vek sanirane deponije iznosi između 25 i 30 godina, ali suštinski problem ostaje – svaka nova količina otpada zahteva dodatni prostor za odlaganje. Upravo zato se rešenje vidi u energanama na otpad, koje mogu trajno smanjiti potrebu za deponijama.

Prema podacima Agencije za zaštitu životne sredine, u Srbiji je tokom 2022. godine evidentirano 134 nesanitarnih deponija. Ministarstvo zaštite životne sredine već duže vreme intenzivno radi na povećanju broja regionalnih sanitarnih deponija, uz poseban akcenat na smanjenje broja nesanitarnih i divljih deponija. Na ovaj način sprečavaju se požari na deponijama, ekološki incidenti i čuva se životna sredina.

Iako je tema u fokusu javnosti, sanacija i zatvaranje deponija predstavljaju ozbiljan izazov, jer mnoge lokalne samouprave nemaju dovoljno kapaciteta da samostalno realizuju ove projekte. Kako je najavila ministarka zaštite životne sredine Irena Vujović, za projekte zatvaranja, sanacije i rekultivacije nesanitarnih deponija ove godine opredeljeno je milijardu dinara.

Naš strateški cilj je Srbija bez nesanitarnih deponija, i zato svake godine odvajamo značajna sredstva kako bismo, u gradovima i opštinama u kojima postoji alternativna lokacija za odvoženje otpada, zatvorili i sanirali nesanitarne deponije. Izgradnjom regionalnih i reciklažnih centara širom Srbije, što je deo vizije Srbija 2027, stvaramo neophodan preduslov za dalje zatvaranje nesanitarnih deponija, čime ćemo doprineti boljem kvalitetu života građana - rekla je ranije Vujović.

Rešavanje problema koji traje decenijama

Najveći projekat transformacije nesanitarne deponije u sanitarnu započet je 2019. godine u Vinči. Projekat je uspešno okončan, a ove godine je, uz sanitarnu deponiju, sa radom počela i energana koja spaljivanjem otpada proizvodi toplotnu i električnu energiju.

Uz podršku Ministarstva, započeto je i rešavanje višedecenijskih problema stanovnika opštine Topola (deponija „Torovo“), kao i gradova Subotice (deponija „Aleksandrovačka bara“) i Prokuplja (deponija „Dunek“), kroz projekat zatvaranja i sanacije tri nesanitarne deponije u ovim lokalnim samoupravama.

Kako je saopštilo Ministarstvo zaštite životne sredine, tokom prethodnih godina zatvoreno je i rekultivisano sedam nesanitarnih deponija: „Stanjevine“ u Prijepolju, „Sovljak“ u Bogatiću, „Mileševo“ u Bečeju, „Prelići“ u Čačku, „Osaonica“ u Trsteniku, deponija jalovine u Zajači i „Druglići“ u Priboju. Tokom 2023. godine započeti su radovi na sanaciji još tri velike nesanitarne deponije u Rumi, Zrenjaninu i Požegi, dok će završetkom sanacije deponija u Topoli, Subotici i Prokuplju u narednom periodu biti rešen problem ukupno 14 nesanitarnih deponija.

Korišćenje otpada za proizvodnju energije

Građani Srbije godišnje proizvedu oko 3,2 miliona tona otpada, ali se reciklira svega 17 odsto. Prema podacima Eurostata, u Evropskoj uniji se 27 procenata otpada koristi za proizvodnju energije, dok samo 24 procenta završava na deponijama.

U „Beloj knjizi o dobijanju energije iz otpada u Srbiji“ ističe se da bi reciklaža i energetsko iskorišćavanje otpada u spalionicama, odnosno energanama, trebalo da posluže kao model za Srbiju, jer se na taj način smanjuje potreba za odlaganjem otpada i upotreba fosilnih goriva.

Kada se deponije popune, moraju da se zatvore i nadgledaju dugi niz godina, te da se ponovo grade na novoj lokaciji. Dobijanje energije iz otpada nudi brojne prednosti i koristi, posebno u odnosu na odlaganje na deponiju, čak je poželjnije i od deponija koje imaju sisteme za prikupljanje i iskorišćenje deponijskog gasa, s obzirom na to da je količina električne energije koja se može dobiti iz svake tone deponovanog otpada znatno manja od one koja se može postići njegovim sagorevanjem - navodi se u ovoj publikaciji.

U istoj „Beloj knjizi“ navodi se da sagorevanjem jedne tone otpada može da se proizvede oko 600 kWh električne energije, dok se deponovanjem dobija svega oko 65 kWh.

Primeri iz Evropske unije i pozicija Srbije

U zemljama EU danas postoji oko 500 energana na otpad koje proizvode toplotnu i električnu energiju. Države poput Austrije, Danske, Švedske i Nemačke smatraju se liderima u smanjenju količine otpada koji završava na deponijama. Danska je, primera radi, još 1997. godine uvela zabranu odlaganja gorivog otpada, dok Švedska reciklira čak 99 procenata svog otpada.

Primena ovakvih rešenja omogućila je zemljama EU da značajno smanje emisiju gasova sa efektom staklene bašte i povećaju energetsku nezavisnost. Srbija, kao kandidat za članstvo u EU, ima priliku da primeni slične tehnologije i izgradi održiviji sistem upravljanja otpadom.

Pored toga, Srbija se u okviru pregovora za pristupanje EU obavezala da uskladi svoje propise sa pravnim tekovinama Unije i uspostavi moderan sistem upravljanja otpadom, što uključuje i izgradnju spalionica. To je predviđeno i Programom upravljanja otpadom u Republici Srbiji za period od 2022. do 2031. godine, koji planira izgradnju tri postrojenja za kontrolisano spaljivanje komunalnog otpada. Jedno postrojenje već radi u Vinči kod Beograda i proizvodi toplotnu i električnu energiju za deo beogradskih domaćinstava, drugo je planirano u Nišu, a treće u Kragujevcu.